ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΠΑΠΑΝΑΣΤΑΣΙΟΥ (1876-1936)

Με τον Ελευθέριο Βενιζέλο

Ούτε πέντε μήνες (κι αυτούς σε δύο θητείες) δεν έκανε πρωθυπουργός κι από την πρώτη του κιόλας θητεία εγκρίθηκε από τη Βουλή το ψήφισμα «περί εκπτώσεως της δυναστείας και ανακηρύξεως της Δημοκρατίας», κάτι που του έδωσε την ευκαιρία να πολιτογραφηθεί ως «πατέρας της Ελληνικής Δημοκρατίας».
Πότε μαζί και πότε… χώρια με τον Βενιζέλο  (και σε σκληρή κόντρα μαζί του στο δεύτερο διάστημα) κατάφερε να πρωταγωνιστήσει όχι μόνο στην πολιτική ζωή αλλά και στο χώρο των ιδεών. Καλοκαίρι του 1876 (8 Ιουλίου) ήλθε στη ζωή, γέννημα-θρέμμα της Αρκαδίας, από το Λεβίδι.Ηταν από πολιτική οικογένεια, αφού ο πατέρας του Παναγιώτης κάθισε στα έδρανα της Βουλής, ως εκπρόσωπος της εκλογικής περιφέρειας Μαντινείας. Ο Αλέξανδρος Παπαναστασίου σπούδασε τα… πάντα (νομικά, οικονομικά, φιλοσοφία και κοινωνιολογία) για την εποχή του, στην Αθήνα και στο εξωτερικό (Χαϊλδεβέργη, Βερολίνο, Λονδίνο και Παρίσι).Στη Γερμανία ασπάστηκε το τότε σοσιαλδημοκρατικό μοντέλο και κατά την επιστροφή του στην Ελλάδα, τριαντάρης πια, συνέστησε μαζί με τους Παναγιώτη
Αραβαντινό, Αλέξανδρο Δελμούζο, Αλέξανδρο Μυλωνά και Θρασύβουλο
Πετιμεζά την «Κοινωνιολογική Εταιρεία». Βουλευτής από το 1910, ως συνεργαζόμενος (βάσει απόφασης της Εταιρείας) με τους πρεσβευτές των νέων ιδεών, που μετεξελίχθηκαν σύντομα σε Κόμμα Φιλελευθέρων.Το κίνημα της «Εθνικής Αμύνης» τον συγκινεί, πάει στη Θεσσαλονίκη και η προσωρινή κυβέρνηση τον διορίζει γενικό διοικητή Ιονίων Νήσων. Με την εκθρόνιση του Κωνσταντίνου Α’ και την επιστροφή του Βενιζέλου στην Αθήνα γίνεται υπουργός Συγκοινωνίας (14 Ιουνίου 1917 – 4 Νοεμβρίου). Η ήττα των Φιλελευθέρων στις εκλογές της 1ης Νοεμβρίου και ο δικός του αποκλεισμός από τη Βουλή τον προβληματίζουν βαθύτατα. Μελετά το άκρατα πλειοψηφικό σύστημα της εποχής (που μπορεί να δώσει και το δεύτερο πανελλαδικά κόμμα σε ψήφους, πρώτο σε έδρες λόγω γεωγραφικής κατανομής) και υιοθετεί ανοικτά το αναλογικό, του οποίου -ουσιαστικά- υπήρξε ο εισηγητής.

Ούτε πέντε μήνες (κι αυτούς σε δύο θητείες) δεν έκανε πρωθυπουργός κι από την πρώτη του κιόλας θητεία εγκρίθηκε από τη Βουλή το ψήφισμα «περί εκπτώσεως της δυναστείας και ανακηρύξεως της Δημοκρατίας», κάτι που του έδωσε την ευκαιρία να πολιτογραφηθεί ως «πατέρας της Ελληνικής Δημοκρατίας».

Ο Βενιζέλος δεν γύρισε στην Ελλάδα, ούτε καν ένα χρόνο μετά την Επανάσταση του 1922, όταν διενεργήθηκαν οι εκλογές. Τότε, παραμένοντας στον αυτό πολιτικό χώρο, ίδρυσε δικό του κόμμα, τη Δημοκρατική Ένωση, η οποία κατήλθε με δικά της ψηφοδέλτια και (σε συνδυασμό με την αποχή των σχηματισμών της Δεξιάς) αναδείχθηκε αξιωματική αντιπολίτευση.

Οι διαθέσεις του για εκείνη τη Βουλή είχαν αρχίσει να γίνονται ορατές από τις 12 Φεβρουαρίου 1922, όταν με τις αντίπαλες πολιτικά δυνάμεις στην εξουσία δημοσίευσε το «Δημοκρατικό Μανιφέστο», με το οποίο προειδοποιούσε:

«Αν, παρ’ όλας τας επισωρευομένας συμφοράς, εξακολουθήση η κυβέρνησις αδιαφορούσα διά την έκπτωσιν της Ελλάδος από την συμμαχικήν της θέσιν, να τάσση το προσωπικόν βασιλικόν συμφέρον υπεράνω της γενικής σωτηρίας, θα γενικευθή η πεποίθησις, ήτις ήρχισε να ριζοβολή, αφ’ ότου προ ολίγων ετών εματαιώθη η θέλησις του έθνους προς κανονισμόν της εξωτερικής του πολιτικής συμφώνως προς τας παραδόσεις, τα αισθήματα και τα συμφέροντά του, ότι ο θεσμός της βασιλείας τον οποίον εδέχθη και διατηρεί ο ελληνικός λαός, όπως τον έχη πρόμαχον των εθνικών δικαίων, εθνικόν συνδετικόν κρίκον και σύμβολον, γίνεται πρόξενος εθνικών συμφορών, συντελεί όχι εις την συνοχήν, αλλά εις την διάσπασιν του έθνους.

Ο ιδρυτής των Φιλελευθέρων είχε γίνει και πάλι πρωθυπουργός από τις 11 Ιανουαρίου 1924, αλλά στο παλαιό ενιαίο κόμμα του είχαν αλλάξει πολλά. Πολλοί οι επίδοξοι αρχηγοί ή υπαρχηγοί του χώρου: Καφαντάρης, Μιχαλακόπουλος, Σοφούλης, Παπαναστασίου, οι παραδοσιακοί πολιτικοί κι από δίπλα οι άλλοτε στρατιωτικοί Γονατάς, Κονδύλης και Πάγκαλος. Οι δύο τελευταίοι, δε, πότε εμφανίζονται ως προμετωπίδα και πότε ως υπασπιστές του Παπαναστασίου. Γι’ αυτούς θα τον προειδοποιήσει ο Βενιζέλος, στην περίφημη κόντρα τους που προκάλεσε την πτώση εκείνης της κυβέρνησής του. Όταν έψεξε τον πρωθυπουργό για την επανακυκλοφορία εφημερίδων που είχαν κλείσει μετά το αποτυχημένο κίνημα του Λεοναρδόπουλου – Γαργαλίδη, εκείνος του είπε:

Σύμφωνα δε με την πεποίθησιν αυτήν, το βλέπομεν καθαρά, θα ρυθμίση όπως είναι φυσικόν τη δράσιν το έθνος άξιον σεβασμού μεγαλυτέρου και τύχης καλυτέρας». Ήταν η προειδοποίηση που υλοποιήθηκε και τυπικά επί πρωθυπουργίας του με το ψήφισμα της (συνειδητή η επιλογή της ημερομηνίας) 25ης Μαρτίου 1924, μετά τη δοξολογία στη Μητρόπολη. Για να γίνει αυτό πραγματικότητα όμως, έγιναν -μεταξύ άλλων- η καταδίκη του «Παπαναστάση» (έτσι τον έλεγε ο απλός λαός) και η φυλάκισή του για το Μανιφέστο, όπως και η σφοδρή αντιπαράθεσή του με τον Βενιζέλο στην Ολομέλεια της Εθνικής Αντιπροσωπείας.

«Θα μου επιτρέψετε, κύριε Παπαναστασίου, να σας είπω ότι αν ενεργείτε να εγκαθιδρύσετε την Δημοκρατία κατ’ αυτόν τον τρόπο, δεν κάνετε καλά. Λυπούμαι διά τας αντιλήψεις τας οποίας έχετε διότι μας οδηγούν εις μίαν Στρατοκρατίαν και όχι Δημοκρατίαν».

Εκείνη την ημέρα, ο Αρκάς είχε αποφασίσει να τραβήξει στα άκρα και του απάντησε: «Με μέμφεσθε διά την συνεργασίαν μου με στρατιωτικούς. Λησμονείτε όμως ότι με τους ιδίους στρατιωτικούς, σεις πρώτος εκάματε επαναστάσεις».

Ο Βενιζέλος έπαθε καρδιακή κρίση και παραιτήθηκε, αφήνοντας «στο πόδι του» τον Καφαντάρη. Δικαιώθηκε όμως, ενάμιση χρόνο αργότερα, για τον Πάγκαλο και πιο μετά για τον Κονδύλη!

Από τις εκλογές του 1926 η Δημοκρατική Ένωση θα καταστεί υπολογίσιμη αλλά όχι μεγάλη πολιτική δύναμη με ποσοστό 6,48%. Ο αρχηγός της θα γίνει υπουργός Γεωργίας στην κυβέρνηση Ζαΐμη (βλ. και διπλανή σελίδα). Το ίδιο και σ’ εκείνες του 1928 (6,71%) ως Αγροτικό και Εργατικό Κόμμα πλέον. Για ένα δεκαήμερο (26 Μαΐου – 5 Ιουνίου 1932) έγινε πρωθυπουργός «στα τελειώματα» εκείνης της Βουλής μέχρι να ξαναπάρει το πηδάλιο ο Βενιζέλος.Ακολούθησαν οι εκλογές (5,89%) και η συνεργασία του έπειτα από πολλά χρόνια με τον Χανιώτη πολιτικό, ως υπουργός Εθνικής Οικονομίας και Γεωργίας της βραχύβιας κυβέρνησής του (16 Ιανουαρίου – 6 Μαρτίου 1933). Στις εκλογές εκείνης της χρονιάς το κόμμα του σημειώνει σημαντική μείωση (4,16% και ο ίδιος δεν θα εκλεγεί βουλευτής. Θα επανέλθει σύντομα όμως, με επαναληπτική εκλογή που προεκλήθη από την παραίτηση δικού του βουλευτή), ενώ δύο χρόνια μετά θα καταδικάσει το «Κίνημα του ’35» με το τουλάχιστον άκομψο για τον Βενιζέλο ότι «εκρημνίσθη οριστικώς από την πολιτική ζωή». Όταν στήθηκαν οι κάλπες του 1936 κατάφερε απλά να διασωθεί εκλογικά, λαμβάνοντας 4,21%, αλλά μαζί με τα κόμματα του Καφαντάρη και του Γεωργίου Παπανδρέου. Έκλεισε τα μάτια του για πάντα τελευταίος από τους «έξι πρωθυπουργούς» στις 17 Νοεμβρίου από ανακοπή καρδιάς στην Εκάλη…

Τον Καφαντάρη διαδέχθηκε ως πρωθυπουργό ο Παπαναστασίου στις 12 Μαρτίου και παρέμεινε στο αξίωμα μέχρι τις 24 Ιουλίου παραδίδοντας στον Σοφούλη. Ενώ είχε λάβει ψήφο εμπιστοσύνης από τη Βουλή τον έριξαν τα… καμώματα του υπουργού του Χατζηκυριάκου («δεξί χέρι» τότε του Πάγκαλου και μετέπειτα του Κονδύλη) που ως παλαιός αξιωματικός του Ναυτικού προωθούσε έμπιστά του πρόσωπα, κάτι που είχε ως αποτέλεσμα τις παραιτήσεις δεκάδων επιτελικών στελεχών του κλάδου.